Haroon Sheikh’s third article in a series was published in ‘Het Financieele Dagblad’: Russia’s identity between east and west. Read further for the full article in Dutch.
Wat is Rusland? En wat wil het in Oekraïne? Het grootste land van de wereld is als een grillige feniks: nu eens fragiel, dan weer machtig. Te midden van grootmachten balanceert het tussen abrupte ineenstorting en driftige agressie.
Er waait een koel briesje op het terras waar ik uitkijk over de Zwarte Zee. Alles lijkt rustig in Sebastopol. Wanneer het deze zomer warmer wordt, zal de Krim vollopen met Russische toeristen.
Naast me is een groepje jongeren in een verhitte discussie over een programma op Russia 24, dat op een tv-scherm wordt vertoond. Ik raak met ze in gesprek. De vriendelijke studenten vertellen mij over het programma. Vroeger was er ieder uur enkele minuten nieuws op de staatszender. Sinds 2014 vertoont men bijna alléén nog maar nieuws. Vooral over het lijden van de Oekraïense bevolking onder de ‘barbarij’ van het regeringsleger. ‘Hoeveel zien jullie hiervan in het Westen?’ Niet veel, moet ik bekennen. Ik vraag de jongeren hoe het programma heet. ‘Agitatie en propaganda’. Hoorde ik dat goed? ‘Ja, zo heet het.’
We komen te spreken over de Russische visie op de Krim. Direct na de val van de Sovjet-Unie in 1991 accepteerde Rusland niet dat de regio een onderdeel van Oekraïne zou worden en in 1993 verklaarde het Russische parlement Sebastopol tot een federale stad van Rusland. Dat veranderde pas in 1997, toen Rusland een leaseovereenkomst met Oekraïne tekende, die in 2010 verlengd werd tot 2048. Russen hebben hier de overhand en, de Oekraïense en Tataarse minderheden uitgesloten, stemden bij het referendum voor aansluiting bij Rusland.
De facto was de Krim dus al Russisch.Toch blijft er het gevoel dat in februari 2014 iets belangrijks is gebeurd. Van de negentiende-eeuwse Krim-oorlog tot de meeting van Stalin, Churchill en Roosevelt in Jalta in 1945: op de Krim zijn vaker grote veranderingen ingezet. Heeft Poetin nu zijn ware gezicht getoond?
haroon sheikh, strategist bij dasym:
‘Van de negentiende-eeuwse Krim-oorlog tot de meeting van Stalin, Churchill en Roosevelt in Jalta in 1945: op de Krim zijn vaker grote veranderingen ingezet.’
Rusland is al lang een raadsel voor ons. Het is bij verre de grootste staat van de wereld. Hoe kan één land elf tijdzones hebben en zowel aan Noorwegen als aan Mongolië grenzen? Hoort het bij het oude Europa of het opkomende Azië — of bij geen van beide? Westerse media schetsen tegenstrijdige beelden van het land: soms is het een gevaarlijke grootmacht, soms een fragiele staat aan de rand van de afgrond. Hoe divers mensen er ook over denken, Rusland laat niemand koud. Het fascineert ons.
Er zijn kanten aan Rusland die ons vertrouwd zijn. De werken van Dostojevski en Tolstoj, Tsjaikovski en Stravinsky, Kandinsky en Tarkovski zijn hoogtepunten van de Europese beschaving. De meest westerse stad van het land is Sint-Petersburg, in 1703 door Peter de Grote gesticht. De verlichte tsaar, die het dragen van baarden beboette en in Rusland de westerse jaartelling invoerde, reisde veel door Europa en was een bewonderaar van ons land, waar hij als scheepsbouwer werkte. Volgens de overlevering is de rood-wit-blauwe Russische vlag op de Nederlandse gebaseerd. De oude band die wij in het Nederland-Rusland-jaar 2013 wilden vieren werd overschaduwd door incidenten met Greenpeace-activisten en mishandelde diplomaten.
De laatste leider van de Sovjet-Unie, Michail Gorbatsjov, appelleerde ook aan het westerse karakter van Rusland, toen hij in 1987 sprak over ‘ons gemeenschappelijke Europese huis’. Tegenwoordig verbindt energie Rusland met Europa. Eerder op mijn reis zag ik al duidelijk tekenen van Duitslands beleid, dat al sinds de jaren zestig wordt gevoerd, van toenadering tot het oosten: Ostpolitik. De oliecrises van de jaren zeventig maakten veel landen bewust van hun afhankelijkheid van Arabische olie. Frankrijk zette daardoor in op nucleaire energie, Denemarken op windenergie, Brazilië op bio-ethanolbeleid, en Duitsland richtte zich op Russisch gas.
Ondanks protest van de VS sloot Helmut Kohl overeenkomsten met de Sovjets. Ook kanselier Gerhard Schröder wist de weg naar Rusland te vinden en rgelde de constructie van nieuwe gasverbindingen. Vandaag kunnen Angela Merkel, die opgroeide in de DDR, en Vladimir Poetin in zowel het Duits als het Russisch met elkaar spreken.
Vanaf de Krim reis ik oostwaarts naar Sotsji. In de stijl van Peter de Grote stampte het nieuwe Rusland hier een moderne infrastructuur uit de grond om in februari 2014 de prestigieuze Olympische Spelen te hosten. De stadions liggen er verlaten bij, wachtend op het WK voetbal van 2018. Sotsji doet denken aan het Potemkin-dorp: de mobiele stellage die tsarina Catharina de Grote op haar tour over de Krim in 1787 moest laten denken dat het gebied ontwikkeld was. Kort na de Spelen, nadat de protesten in Oekraïne uitbraken, liet Rusland de wereld een minder vriendelijk gezicht zien.
Het conflict intensifieerde het grote schaakspel met Europa’s energietoevoer, dat al jaren gaande is. Projecten als de Nabucco-pijplijn moesten gas uit Irak, Azerbeidzjan en Turkmenistan via Turkije ‘onder Rusland door’ naar Europa leiden, wat concurreerde met de South Stream, waarvoor Rusland Europese landen had gepaaid. Europa sloeg terug door South Stream tegen te werken, waardoor de Russen in december aangaven het project te stoppen en nieuwe infrastructuur via Turkije aan te gaan leggen, waardoor alternatieve lijnen via Turkije minder interessant worden.
De energiestrijd is niet nieuw. In het verleden moest Shell zijn belang in een gasproject op Sakhalin verkleinen. Rusland doet nu militaire oefeningen en versterkt havens dicht bij de smeltende Noordpool en investeert in energiebedrijven in Centraal-Europa. Zo kan Litouwen sinds kort gas uit andere landen importeren door een lng-terminal, die de naam Onafhankelijkheid draagt. Het zijn allemaal zetten op dit complexe schaakbord. Ook relevant in deze context is de toenadering van Iran tot het Westen. Later op mijn reis kom ik hierop terug.
Europa werkt nu aan een Energie Unie. De confrontatie met Arabische staten in de jaren zeventig leidde tot Europese verdeeldheid. Zal de huidige confrontatie met Rusland de politieke wil creëren om één front te vormen? Maar Europa is niet een. De Russische media besteden veel aandacht aan de Hongaarse premier Orban, de Griekse Syriza-regering en de Franse Marine Le Pen, die een pro-Russisch geluid laten horen en als bondgenoten worden gezien.
Terwijl Rusland worstelt met het Westen, kijkt het ook oostwaarts. Tijdens de crisis vorig jaar, toen westerse landen Rusland probeerden te isoleren met sancties, sloot het een dertigjarig contract met China voor gaslevering. Het signaal was duidelijk: Rusland heeft opties.
Al jaren wordt gewerkt aan versterking van de band met het oosten. In 1996 was Rusland samen met China, Kazachstan, Kirgistan en Tadzjikistan een van de Shanghai Five. Toen in 2001 Oezbekistan toetrad, werd het omgedoopt tot de Shanghai Cooperation Organisation, een alliantie die met de Navo moet concurreren. Zou dit een sterke militaire alliantie kunnen worden? Rusland speelt ook een rol in het creëren van alternatieven voor westerse instituten. Met de BRIC-landen richt het concurrenten op voor de Wereldbank en het IMF.
Sint-Petersburg kijkt westwaarts, Moskou naar het oosten. Toen Napoleon in 1812 het verlaten Moskou innam, vond hij de orthodoxe kerken met hun uivormige toppen meer op moskeeën dan op kerken lijken. Volgens hem hadden de Russen achter de Europese buitenkant meer overeenkomsten met de Aziatische steppevolkeren: ‘Krab een Rus, en je vindt eronder een Tataar’, zei Napoleon.
De Tataren waren de Mongoolse horden die in 1237 het rijk van de Kievse Russen veroverden. Ruim twee eeuwen lang sloten zij Rusland van het Westen af en bestuurden het met harde hand. Nergens anders lieten de Mongolen zo sterk hun sporen na als in Rusland. Tsaar Nicolaas I werd ‘Djengis Khan met een telegraaf’ genoemd en Stalin ‘Djengis Khan met een telefoon’. Is Poetin de Grote Khan met een smartphone?
Deze historische band maakt Rusland nog geen natuurlijke partner van Aziatische grootmachten. Zelfs in de Koude Oorlog, toen het net als China communistisch was, was er veel wantrouwen. Er stonden in de jaren zestig meer Russische soldaten aan de grens met China dan aan die met West-Europa. Ook achter de recente gasovereenkomst gaat een complexe relatie schuil. Al jaren werd er onderhandeld. Toen Rusland vorig jaar dringend internationale steun nodig had, moest het instemmen met de lagere prijs die China afdwong.
Zou Rusland noch bij Europa, noch bij Azië horen? De escalatie rondom Oekraïne begon toen president Janoekovitsj samenwerking met de EU verruilde voor aansluiting bij de Euraziatische Unie, een door Rusland gedomineerd handelsblok dat op 1 januari 2015 werd gelanceerd. Westerse economen verwachten er weinig van. ‘Maar veel Russische economen zien een structureel probleem in het wereldwijde kapitalisme en de rol van de dollar’, vertelt Andrej, die in Sotsji op vakantie is. ‘Zij geloven dat er in de toekomst een aantal grote economische blokken zullen zijn met hun eigen munt en interne markt.’ Zou de Euraziatische Unie een nieuwe politieke scheidslijn markeren?
ALEXIS DE TOCQUEVILLE, POLITIEK FILOSOOF, SOCIOLOOG EN HISTORICUS:
‘Amerika’s veroveringen werden gemaakt met de ploegschaar, die van Rusland met het zwaard.’
Rusland is de grootmacht van de Euraziatische landmassa. Hierdoor leek het volgens de negentiende-eeuwse filosoof Tocqueville op Amerika. Terwijl andere landen uitgegroeid waren, expandeerden deze twee landen verder: ‘Amerika’s veroveringen werden gemaakt met de ploegschaar, die van Rusland met het zwaard.’ Het ene rijk is dus gebaseerd op commercie, het andere op macht.
Die macht is één kant van Rusland. Enorme fragiliteit is de andere kant, doordat het, anders dan Amerika, omgeven is door andere machten. Het enorme land is als een feniks die al eeuwen balanceert tussen driftige expansie en abrupte ineenstorting. Het machtige rijk van de grote tsaren was aan het begin van de twintigste eeuw zwak, verloor een oorlog van Japan in 1905 en onderging de revolutie in 1917.
Een paar decennia later sloeg het terug: het versloeg Duitsland, Europa’s machtigste leger, waarna het inderdaad de halve wereld ging domineren. Maar kremlinologen konden niet voorzien hoe snel deze grootmacht in de jaren negentig weer van de kaart verdween. Vervolgens is onder Poetin razendsnel weer een machtig Rusland opgestaan.
Vanuit Ruslands historie is zijn wantrouwen te begrijpen. In Oost-Europa zag ik hoe veel landen Russisch expansionisme vrezen. Maar Ruslands open vlakten hebben het altijd kwetsbaar gemaakt. Mongolen, Fransen en Duitsers hebben grote verwoestingen aangericht. Altijd balancerend op de rand hebben Russen steeds vertrouwd op sterke leiders. Sergej Eisensteins film uit 1944 over Ivan de Verschrikkelijke laat zien hoe de tsaar worstelde met chaos als hij niet met harde hand regeerde. Stalin, de rode tsaar, bewonderde de film. ‘Tsaar’ Poetin staat voor hetzelfde dilemma.
haroon sheikh, strategist bij dasym:
‘Ruslands open vlakten hebben het altijd kwetsbaar gemaakt. Mongolen, Fransen en Duitsers hebben grote verwoestingen aangebracht.’
En de brug tussen Europa en het Verre Oosten wordt niet alleen bewoond door Russen. Overal langs de zuidgrens, van de Kaukasus tot aan Centraal-Azië, ligt de islamitische wereld. In Rusland wonen naar schatting 16 miljoen moslims.
Als onze media aan het Kremlin refereren, zien wij niet het regeringsgebouw, maar de Sint-Basilkerk. Deze orthodoxe kerk werd gebouwd door Ivan de Verschrikkelijke als symbool van Ruslands overwinning op buitenlandse machten. Catharina geloofde in Ruslands missie als ‘het Derde Rome’ om de christelijke wereld te leiden. Zij wilde Constantinopel heroveren op de Turken. De huidige relatie tussen Rusland en Turkije is relatief kalm: ook Turkije is afhankelijk van Russisch gas.
Tijdens de boottocht over de Zwarte Zee denk ik terug aan de Krim. Het werd geannexeerd omwille van de Russische bevolking en de geschiedenis. Toen Catharina de Grote het veroverde, vergeleek zij het met de Duizend-en-een-nacht — het gebied behoorde tot het Ottomaanse Rijk. Tien procent van de Krim-bewoners is Tataars, een bevolkingsgroep die banden heeft met Turkije en door dit land wordt gesteund. Terwijl ik de immens drukke haven van Istanboel nader, zie ik hoe deze oude rivaal van Rusland weer een grootmacht aan het worden is. Zou een sterker Turkije ooit Ruslands eigen strategie tegen hem gebruiken en een claim op de Krim kunnen leggen, gebaseerd op de historie en de Turkse bevolkingsgroepen die beschermd moeten worden? Of zullen zij in een multipolaire wereld hun strategische belangen aan elkaar kunnen verbinden?
