Haroon Sheikh’s fourth article in a series was published in Dutch Newspaper ‘Het Financieele Dagblad’. The article deals with the changing Turkey. Economics, energy, and new media seem to drive a revival of the old Ottoman glory. Read further for the entire article in Dutch.
Sinds de opkomst van Recep Tayyip Erdogan is de Turkse politiek omstreden, maar economisch is het land nu sterk en staat het weer op de wereldkaart. De vraag is: gaat het voormalige Ottomaanse Rijk echt herleven?
Niemand let op de tunnel waar we doorheen gaan. Iedereen praat door, terwijl ik besef hoe de metro in een paar minuten onder het water van de Bosporus door rijdt. Ik zit in de recent geopende Marmaray-lijn van Istanboel, die twee continenten verbindt. Tien minuten geleden stapte ik in Azië in, nu ben ik in Europa.
Enkele minuten later moet iedereen op stel en sprong de metro uit. Alle wegen rond het Taksimplein zijn afgesloten. Morgen is het 1 mei, Dag van de Arbeid, waarop altijd gedemonstreerd wordt. Maar met het oog op de protesten van de laatste jaren op het centrale plein heeft de regering-Erdogan dit verboden. De sfeer in de binnenstad is gespannen.
In de taxi naar mijn hotel valt me op hoeveel er in Istanboel wordt gebouwd. Er wordt nu ook een autotunnel onder de Bosporus gegraven, de Eurasia Tunnel, en er wordt een derde brug overheen gelegd: de Yavuz Sultan Selim-brug. Deze immense stad van vijftien miljoen inwoners bouwt ook aan het grootste vliegveld van de wereld. In Turkije worden internationale energienetwerken aangelegd en het GAP-project voor Zuidoost-Anatolië moet de grensstreek met Syrië en Irak revitaliseren via investeringen in landbouw, irrigatie, onderwijs en infrastructuur.
Turkije slaat nieuwe paden in, terwijl het oude wegen naar het Westen lijkt af te sluiten. Welke rol zal Turkije in de toekomstige wereldorde hebben? President Erdogan voert campagne voor de parlementsverkiezingen van 7 juni met de slogan ‘Het Nieuwe Turkije’. Veel mensen geloven dat het land zich weg van Europa richting het Midden-Oosten beweegt. Wat is dit nieuwe Turkije?
Haroon sheikh, strategist bij dasym:
‘Turkije slaat nieuwe paden in, terwijl het oude wegen naar het Westen lijkt af te sluiten.’
Europees gericht
‘Geen idee’, zegt Gani, een 23-jarige Koerdisch-Alevitische student. ‘Wij worden overvallen door de Islamitische horden van de AKP die ons intimideren.’ Retorisch gaat hij verder: ‘Betekent Het Nieuwe Turkije invoering van de sharia? Of meer corruptie en decadentie?’
Gani behoort tot de Europees georiënteerde Turkse elite, die een lange geschiedenis heeft in dit land. In de negentiende eeuw startte het Ottomaanse Rijk de Tanzimat: hervormingen gemodelleerd op het Westen. Een mooi symbool hiervan is het Dolmabahcepaleis, met Engelse kroonluchters, Duitse vazen en een Franse stijl. Dit moderne paleis uit 1856 moest de zwakte van het rijk maskeren, dat toen al als ‘de zieke man van Europa’ bekendstond. Het Turkse rijk stortte tijdens de Eerste Wereldoorlog in, waarna generaal Mustafa Kemal, later bekend als Atatürk (‘Vader van de Turken’) de macht greep.
Atatürk keerde zich nog verder af van de Ottomaanse traditie, met als doel het land te moderniseren. Hij zette de sultan en de kalief af en maakte Ankara tot hoofdstad. Hij verbande de islam uit de publieke ruimte, verving de fez door de westerse hoed en maakte van de Aya Sofia-moskee een museum. Ook verving hij het Arabische schrift door het Romeinse, waardoor in één klap veel geschiedenis ontoegankelijk werd voor latere generaties.
De nieuwe seculiere Kemalistische elite bestuurde decennialang het land, gesteund door het leger. Sinds de protesten van 2013 in het Gezi-park gaan zij weer massaal de straat op. Het begon als een protest tegen de vervanging van dit park naast het Taksimplein door een winkelcentrum en een te renoveren militaire barak uit de Ottomaanse tijd. Maar het initieerde een golf van protest tegen de regering die op 1 mei jl. weer uitbarstte. De politie zette traangas en waterkanonnen in en pakte meer dan honderd mensen op.
Zero problems policy
In de twintigste eeuw greep het Turkse leger verschillende malen in wanneer islamitische partijen aan de macht dreigden te komen. Totdat in 2002 Recep Tayyip Erdogan’s AK-partij won. Erdogan was burgemeester van Istanboel geweest en had zich ingezet voor de groeiende groep conservatieve arbeiders die hier uit Anatolië heen waren getrokken. Zijn verkiezingszege volgde op een economische crisis in 2001, waarbij verschillende banken failliet waren gegaan en het IMF te hulp moest schieten.
De nieuwe regering-Erdogan revitaliseerde het land snel, waarna Turkije een van de hardst groeiende economieën van de wereld werd. Gesteund door dit succes wist de AK-partij gestaag de macht van het leger en het seculiere establishment terug te dringen.
Met minister van buitenlandse zaken Ahmet Davutoglu, die nu premier is, richtte Erdogan Turkijes buitenlandse beleid op het Midden-Oosten. Davutoglu ontwikkelde een ‘zero problems policy’: tijdens de Koude Oorlog had Turkije als Navo-lid moeizame relaties met zijn buurlanden, maar nu wilde het een onafhankelijke koers varen en met alle buren, ook Armenië en Koerdisch Irak, goede relaties opbouwen.
Een tijd lang ging het voor de wind met dit beleid. Met het Koerdische bestuur van Noord-Irak sloot Ankara energiedeals en de Arabische lente zou van Tunesië tot Egypte islamistische partijen aan de macht kunnen brengen, met wie de Turkse regering affiniteit had.
Maar het tij is inmiddels gekeerd. De regering in Bagdad heeft ingegrepen tegen het beleid van de Koerden om zelfstandig olie te exporteren, Morsi werd in Egypte afgezet en in Syrië woedt een burgeroorlog met internationale gevolgen. Volop problemen dus.
Ottomaanse revival
In een winkel in Galata valt mijn oog op een dvd getiteld 1453. Het lijkt een dure epische Hollywoodproductie. Maar welke Amerikaan maakt een film over het jaar waarin Constantinopel door de Turken werd veroverd? Het blijkt een lokale productie met Engelse ondertiteling.
De film opent met een voorspelling uit de tijd van de profeet Mohammed dat moslims ooit de stad zullen veroveren. We zien een wellustige christelijke elite die het onderspit delft tegen nobele islamitische Ottomanen. Ik ken genoeg westerse films over de kruistochten of de strijd van de Grieken tegen Perzen en Trojanen, maar er bestaat dus ook een genre vanuit omgekeerd perspectief.
De film verheerlijkt het Ottomaanse verleden en is sterk politiek geladen. President Erdogan is een fan van 1453. De neo-Ottomaanse golf wordt ook aan premier Davutoglu toegeschreven. Er gaan geruchten dat de regering weer een moskee wil maken van de Aya Sofia. Critici van de president trekken ook de analogie met het verleden en verwijten hem zich als een sultan te gedragen.
Erdogan is niet over alle dramatiseringen van het Ottomaanse verleden tevreden. Magnificent Century is een Turkse soap rond de glorieuze sultan Suleiman (1494-1566), vol met intriges, actie en seks. Over deze minder vrome uitbeelding van de Ottomanen zei Erdogan dat ‘wij ons onze sultans zo niet herinneren’.
De commerciële revival van de Ottomaanse traditie is sterker dan de politieke. De soap is niet alleen in Turkije populair maar trekt tweehonderd miljoen kijkers, van Irak tot Bosnië: precies het gebied van het oude Ottomaanse Rijk.
Voordat de sultan een ‘zieke man’ werd, leidde hij een van de machtigste rijken in de wereld, dat reikte van Algerije tot de Kaukasus en dat ooit op de poorten van Wenen klopte. Vanuit hun strategische gelegen land en met hun talent voor organisatie domineerden de Turken een gefragmenteerde regio van Arabische stammen en etnische groepen in de Kaukasus en de Balkan.
Haroon sheikh:
‘Zou het opkomende Turkije opnieuw een regionale of wereldmacht kunnen worden? Zowel in Oost-Europa als in het Midden-Oosten verschuiven de machtsverhoudingen en neemt de macht van het Westen af.’
Het Ottomaanse Rijk werd gevreesd tot in Nederland. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog riepen de protestanten die streden tegen het katholieke Spanje ‘Liever Turks dan paaps’. De Turken werden bewonderd en gevreesd: Turkenfürcht. Op het Old Town Square in Praag, dat ik eerder op mijn reis bezocht, staat op een astronomische klok de Turk afgebeeld naast andere gevaren, zoals de hebzucht en de dood.
Zou het opkomende Turkije opnieuw een regionale of wereldmacht kunnen worden? Zowel in Oost-Europa als in het Midden-Oosten verschuiven de machtsverhoudingen en neemt de macht van het Westen af. Ik vraag me af of Turkije in dit regionale vacuüm zal stappen zoals het honderden jaren geleden deed. Turkijes nieuwe identiteit ligt niet in aansluiting bij Europa of het Midden-Oosten. Het is meer een zelfstandige entiteit, een Ottomaans Rijk 2.0.
Het Turkije van Atatürk was gebaseerd op een eenduidige Turkse nationaliteit, waardoor het op gespannen voet stond met minderheden, zoals de grote groep Koerden. Met het veranderen van Turkije kan ook dit veranderen. Ankara zoekt nu toenadering tot de Koerden en onderhandelt met de PKK.
Maar dit proces is niet zonder risico’s. Turkije kijkt met argwaan hoe de internationale gemeenschap de Koerden in Noord-Irak, Syrië en Zuidoost-Turkije militair steunt in de strijd tegen Isis.
Ook de verhouding met de Armeniërs en hun bondgenoten blijft gespannen. Hoewel Turkije recent energieovereenkomsten met Rusland sloot, benadrukken Turkse kranten de oude rivaliteit tussen beide landen. Bij de honderdjarige herdenking in april noemde Rusland de massamoorden van 1915 op de Armeniërs ‘genocide’. Turkije reageerde met de opmerking dat Rusland als geen ander weet wat genocide is, verwijzend naar de wandaden van de Sovjet-Unie in Oost-Europa, de Kaukasus en Centraal-Azië, vaak tegen Turkse en islamitische bevolkingsgroepen.
Magneet Istanboel
Maar onder het politieke speelbord is een ander proces gaande. Het nieuwe Turkije is een magneet voor vele bevolkingsgroepen, niet alleen toeristen, maar ook vluchtelingen uit Syrië en Irak.
In mijn hotel in Istanboel ontmoet ik Sohail, een student uit Pakistan. De band tussen beide landen is goed. Turkse bedrijven bouwen de metro van Lahore, zoals ze bouwen in het hele Midden-Oosten. Sohail zegt dat veel studenten uit de islamitische wereld die niet makkelijk naar het Westen kunnen, worden aangetrokken door het kosmopolitische Istanboel. Dit borduurt voort op een bijzondere Ottomaanse traditie. Elk wereldrijk moet ervoor zorgen dat het bestuur niet in handen komt van rijke families die de macht voor eigen gewin gebruiken. De Chinezen ontwikkelden hiertegen een professionele bureaucratie, de Turken hadden de devshirme. Uit het hele rijk werden getalenteerde niet-islamitische jongens gezocht, die vervolgens getraind werden voor dienst aan de sultan. Zij kregen hoge posities in het janissarenleger of aan het hof, als vizier. Deze groep was gebaseerd op verdienste, ambitie en loyaliteit aan de sultan, omdat zij als outsiders geen andere belangen in de politiek hadden. Ze konden rijk en machtig worden, maar konden dat niet aan hun kinderen doorgeven, zodat er geen gevestigde elite ontstond. Op deze manier hebben getalenteerde Albanezen, Bosniërs en Grieken decennialang het Ottomaanse Rijk bestuurd.
Sohal, student uit Pakistan:
‘Veel studenten uit de islamitische wereld die niet makkelijk naar het Westen kunnen, worden aangetrokken door het kosmopolitische Istanboel.’
Ook in de toekomst zou Turkije weer een multi-etnisch kosmopolitisch rijk kunnen worden, dat steeds weer wordt voortgestuwd door de ambitie van nieuwkomers. Turkijes organisatiekracht kan zowel een geavanceerde moderne economie creëren als een machtspositie verkrijgen in de harde werkelijkheid van het Midden-Oosten. Dit is het vuur waarin een dynamische grootmacht van Eurazië wordt gesmeed.
Naar Bakoe
In Istanboel neem ik de trein oostwaarts door Anatolië, waar ik via de hoofdstad Ankara langs steden als Konya en Kayseri reis. Hier vind je de ‘Anatolische tijgers’: handelaren en ondernemers die tegelijkertijd vrome moslims zijn, vergelijkbaar met de Nederlandse traditie van calvinistische ondernemers. In deze wereld lijkt de islam niet op gespannen voet te staan met een moderne economie, maar zijn zij aan elkaar verbonden.
Terug in Ankara neem ik een vlucht naar de Kaukasus: naar Bakoe, de hoofdstad van Azerbeidzjan. De binnenstad staat hier vol statige gebouwen die evengoed in Wenen of Berlijn hadden kunnen staan. Hier werd in de negentiende eeuw Europa’s eerste olieplatform gebouwd, wat de Zweedse gebroeders Nobel naar de stad toe trok. Zo belangrijk was Bakoe voor de controle over energie en de Euraziatische vlakte dat Adolf Hitler tijdens zijn invasie van Rusland alles op alles zette om de stad te veroveren en zo de Sovjet-Unie economisch te verlammen. Nu strijden grote westerse energiebedrijven om deze markt.
Haroon sheikh:
‘Zeventig jaar lang was Azerbeidzjan deel van de Sovjet-Unie en als sjiitisch land heeft het banden met Iran. Maar de sterkste banden heeft het met Turkije, zo wordt mij duidelijk.’
Dit is een andere regio waarmee het groeiende Turkije zich verbindt. Zeventig jaar lang was Azerbeidzjan deel van de Sovjet-Unie en als sjiitisch land heeft het banden met Iran. Maar de sterkste banden heeft het met Turkije, zo wordt mij duidelijk. Verschillende mensen vertellen mij dat de Azeri en de Turkmenen, die aan de overzijde van de Kaspische Zee wonen, broeders zijn van de Turken. Oorspronkelijk kwamen de Turken uit Centraal-Azië en ze hebben nog steeds sterke culturele banden met de regio. De olie- en gasreserves van Azerbeidzjan en Turkmenistan maken deze landen aantrekkelijk voor de groeiende, maar energiearme economie van Turkije.
Ik heb een taxi de stad uit genomen om uit te kijken over de Kaspische Zee. De nieuwe handelsroutes en infrastructuur hier volgen de oude zijderoute. Maar het is ook het gebied van de Great Game: de 19e-eeuwse strijd tussen de grootmachten om de controle over het hartland van Azië. Die is opnieuw losgebarsten. Tegenwoordig proberen Turken, net als Europeanen, Amerikanen en Chinezen voet aan de grond te krijgen in deze regio. Aan weerszijden van de Kaspische Zee staan de oude grootmacht Rusland en het opkomende Iran. Na decennia van confrontatie is Iran nu een proces van toenadering tot het Westen begonnen, waardoor het een belangrijke rol in de internationale betrekkingen kan gaan spelen. Ik ga op weg naar Teheran, mijn volgende stop.
Routeschema
Breedband in Iran, autofabrieken in China: elke regio langs de nieuwe zijderoute biedt andere troeven in het internationale economische verkeer. Haroon Sheikhs imaginaire reis voert langs de volgende regio’s:
Duitsland, de morele supermacht, Groene energieOost-Europa, schuivende grenzen, LandbouwproductenRusland, tussen chaos en grootmacht, AardgasTurkije, de Ottomaanse wedergeboorte, Bouw en constructieIran, de koninklijke weg, BreedbandChina, schoolmeester van de wereld, Auto’s en machinefabrieken
